Ortodoncja jest specjalnością stomatologii zajmującą się leczeniem wad zgryzu. Lub – jak często definiują ją pacjenci – „prostowaniem zębów”.
Ortodoncja najczęściej (i słusznie) utożsamiana jest z poprawą estetyki uśmiechu. W rzeczywistości leczenie ortodontyczne ma na celu również przywrócenie właściwych funkcji, takich jak odgryzanie i rozdrabnianie pokarmu, czy poprawa wymowy.
Skąd się biorą wady zgryzu?
Wady zgryzu lub nieprawidłowe położenie zębów mogą być:
- dziedziczone
- mieć charakter nabyty
- mogą być połączeniem działania czynników genetycznych i środowiskowych.
Do wad o podłożu genetycznym należy m.in. progenia (objawiająca się silnie rozwiniętą żuchwą), co obserwować można oglądając portrety władców z dynastii Habsburgów. Innym przykładem dziedzicznie występującej wady jest diastema (szpara pomiędzy górnymi siekaczami).
Na powstawanie nabytych wad zgryzu wpływać może wiele czynników takich jak nieprawidłowe układanie w okresie niemowlęcym (np. zbyt wysoka poduszka), stosowanie do karmienia smoczków o niewłaściwym kształcie, uprawianie w dzieciństwie szkodliwych nawyków (np. ssanie smoczka, ssanie palca, oddychanie przez usta), znaczne zniszczenie przez próchnicę lub przedwczesna utrata zębów mlecznych.
Pamiętać też należy o zmianach ewolucyjnych, którym naukowcy przypisują znaczenie w powstawaniu stłoczeń – zmiana trybu życia, spożywanie coraz bardziej przetworzonych i miękkich pokarmów sprawia, że łuki zębowe współczesnego człowieka nie są tak szerokie jak naszych praprzodków. Skutkiem tego jest brak miejsca na zęby, co objawia się stłoczeniami.
Czy każde nieprawidłowe położenie zębów wymaga interwencji ortodontycznej?
Nie. Niemniej jednak, każdą wadę zgryzu warto skonsultować z ortodontą.
Szacuje się, że tylko ok. 20-30% ludzi ma zgryz prawidłowy. U pozostałych osób występują różne nieprawidłowości w położeniu zębów będące objawem mniej lub bardziej poważnej wady zgryzu. Skutkami części z tych wad mogą być problemy z rozdrabnianiem pokarmu, artykułowaniem niektórych głosek (wady wymowy), a wraz z wiekiem przeciążenie zębów i ich wcześniejsza utrata.
Inne wady są jedynie defektem estetycznym i nie mają wpływu na zdrowie zębów i przyzębia. Aby mieć pewność, czy leczenie ortodontyczne jest konieczne, czy jedynie zalecane najlepiej zgłosić się na wizytę konsultacyjną.
Czy warto „prostować zęby”?
Warto. Zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Najczęstszym powodem zgłaszania się do ortodonty jest niezadowolenie z wyglądu własnego uśmiechu. Krzywo ustawione zęby są nierzadko powodem kpin wśród dzieci i młodzieży, co wpływa na samoocenę i akceptację w grupie rówieśniczej.
Również w późniejszym wieku nieatrakcyjny uśmiech może mieć wpływ na poczucie własnej wartości i pewności siebie. Zostało udowodnione, że osobom uznawanym za ładne i atrakcyjne podświadomie przypisujemy więcej cech pozytywnych i obdarzamy je większym zaufaniem, zanim je poznamy. We współczesnym świecie bardzo dużą wagę przywiązuje się do szeroko pojętego dbania o siebie. Przejawia się to troską o racjonalne odżywianie, uprawianiem sportów, a także dbaniem o własny wygląd.
Leczenie ortodontyczne stało się w ostatnich latach coraz powszechniej akceptowane, ponieważ słusznie traktowane jest jako przejaw dbania o własne zdrowie i wizerunek.
Oczywiście, jak długo wada zgryzu pozostaje jedynie defektem estetycznym, decyzja o jej korekcie zależy przede wszystkim od tego, jak bardzo przeszkadza nam nasz uśmiech. Jednak w przypadku wielu wad problem nie jest jedynie estetyczny. Poprawa ustawienia zębów może często zmniejszyć ryzyko urazu (szczególnie u dzieci z „wystającymi” górnymi siekaczami), wyeliminować przeciążanie zębów (mogące prowadzić do ich wcześniejszej utraty), poprawić funkcję odgryzania i żucia pokarmów, ułatwić oczyszczanie zębów (szczególnie w przypadku nasilonych stłoczeń), ułatwić wykonanie uzupełnień protetycznych.
W jakim wieku decydować się na leczenie ortodontyczne?
We współczesnej ortodoncji ograniczenia wiekowe niemal nie występują.
Leczenie ortodontyczne rozpocząć można w każdym wieku. Warunkiem (poza obecnością wady zgryzu) jest obecność zdrowych zębów i tkanek przyzębia. Czas rozpoczęcia leczenia zależy głównie od rodzaju wady.
W przypadku niektórych wad konieczna jest terapia ortodontyczna od wczesnego dzieciństwa do całkowitego zakończenia wzrostu.
W innych przypadkach, obecna wada zgryzu w pewnym stopniu ulega samoregulacji wraz ze wzrostem i rozwojem, a jej zbyt wczesne leczenie jest niezasadne.
Podobnie jednak jak w innych dziedzinach medycyny, lepiej zapobiegać problemowi niż go później leczyć. Większość wad zgryzu ujawnia się u dzieci i młodzieży w okresie wymiany uzębienia mlecznego na stałe. Terapia ortodontyczna w tym okresie daje z reguły większe możliwości w porównaniu z leczeniem dorosłych i pozwala wykorzystać potencjał wzrostowy oraz możliwość działania ortopedycznego (np. wpłynąć na kierunek wzrostu kości).
Prowadzenie leczenia ortodontycznego u osób dorosłych jest często procesem bardziej skomplikowanym, wymaga innego planowania leczenia, nierzadko współpracy z innymi specjalistami (periodontologiem, protetykiem) oraz zaakceptowania przez pacjenta pewnych kompromisów terapeutycznych.
Niemniej leczenie ortodontyczne dorosłych jest oczywiście możliwe i obecnie coraz bardziej popularne, a radość dorosłego pacjenta z wymarzonego „ładnego uśmiechu” nierzadko większa niż radość nastolatka.
Jaki aparat wybrać?
Myśląc o leczeniu ortodontycznym pacjenci najczęściej rozróżniają dwa rodzaje aparatów: stałe (przyklejone do zębów) i ruchome (kojarzone z reguły z leczeniem dzieci). W rzeczywistości są to nie dwa rodzaje, a dwie grupy aparatów stosowane przez ortodontów.
Aparaty zdejmowane (ruchome) stosowane są najczęściej u dzieci w okresie wymiany uzębienia. Projektowane i wykonywane są indywidualnie dla każdego pacjenta. Aparaty te często niesłusznie traktowane są jako gorsze niż aparaty stałe – dość powszechna jest opinia, że należy je nosić tylko w nocy, że dzieci ich nie chcą nosić oraz, że i tak na koniec konieczny będzie aparat stały. W rzeczywistości aparaty zdejmowane nie są zamiennikiem aparatów stałych, a ich uzupełnieniem. Często zaleca się ich stosowanie w pierwszym etapie leczenia, gdy nie ma jeszcze możliwości zastosowania aparatu stałego z powodu trwającej wymiany uzębienia, ale jednocześnie młody wiek pacjenta umożliwia działanie ortopedyczne np. poszerzenie łuku zębowego by w przyszłości uniknąć konieczności usuwania stałych zębów z powodu stłoczeń.
Aparaty stałe prawdopodobnie najpowszechniej kojarzone są przez pacjentów ze współczesną ortodoncją. Są to aparaty składające się przyklejonych do zębów zamków, przywiązanego do nich łuku oraz elementów dodatkowych. Zamki w tych aparatach są metalowe (również w wersji bezniklowej dla alergików) lub „estetyczne” (transparentne lub w kolorze zbliżonym do koloru zęba). Na rynku dostępne są różne rodzaje aparatów stałych oferowane przez różnych producentów. Należy pamiętać, że wybór danego systemu zamków zależy od lekarza (pacjentowi pozostaje decyzja, czy woli aparat z zamkami metalowymi czy „estetycznymi”) ponieważ aparat jest jedynie narzędziem i, podobnie jak narzędzia chirurgiczne, bez udziału lekarza nie wyleczy pacjenta.
Co więcej – wbrew zapewnieniom niektórych producentów – nie istnieje aparat idealny, umożliwiający wyleczenie każdej wady u każdego pacjenta. Dlatego konieczne jest dostosowanie aparatu do danej sytuacji klinicznej. Nierzadko terapia aparatami stałymi wiąże się z koniecznością zastosowania dodatkowych elementów lub aparatów (np. do poszerzenia łuku zębowego albo wysunięcia żuchwy).
dr n. med. Anna Kozanecka
